Berxan, bizêkan û golikan verdi kay yê ki kulftan kay kerdênê:

“Banikî, yeklo diklo, xîçikî, dîqoy, qirqît, letqoqo, çoxarê, limitiş, kele, topa çiwî, xêza lengorî, kipînos, hîrê gami, gama lingorî, xwi yewinî serra çekerdiş”.

Geydey yabana bizêkan, berxan û golikan ver di mîyanê leman û hêgayan ra bi xilçan Helanikî, Kamlî û Şingî vetênê, mîyanê şeqalan û tehtan ra zî Endilko arêdaynê.

Helanik: Helanik mîyanê leman di bindê ‘erdî ra vejîyenê. Vilikê helanikan sîpî yê. Vilikê helanikan mîyanê leman di sipî kenê. Hezê qaşikê piyazî kokê helanikan xemilnaye wo. Kokê helanikan virdî yo. Wextano ki gedan helanikî mîyanê leman ra bi xilçan bindê ‘erdî ra vetênê, kokê helanikan qeşirnanaynê werdênê. Kokê Helanikan sipî yo û heze hingimênî şêrîno. Bindê ‘erdî ra vetişê helanikan di gedey yewîn reyda dekewtênê têqerez. Gedan helanikê ki mîyanê leman ra vetênê verê qeşirnaynê dim ra hezê rextê fîşegan mûntênê dekerdê gulbaxe xwi mîyane ro piştênê. Keynan zî helanikê qeşirnayey muntênê dekerdênê gulbaxe xwi sere ro piştênê. Keynan vilikanê tawisek û nefel ra zî xwi rê tac û gerdanî viraştênê.

Kamlî: Kamlî, vilikêda pel sipî, mora û boy weşa. Kamlî xeybe hêgayanê hîrikan di vejîyaynê. Gedan, bi xilçan kamlî binê ´erdî ra vetênê. Gedan, kamlî yê ki binê ´erdî ra vetênê xwi desti kerdênê gulbaxe û yew di kamlî zî dekerdênê pey goşandê xwi.

Şingi: Şingi xeybe mîyanê hêganê romitan di vejîyena. Şingi yew vaşêdo werîyaynê. Şing yew kokî sero vejîyena û pel şaxdayeya.

Gizêr: Gizêrî zî hezê Şinganê. Gizêrî birekanê koho di vejîyaynê. Gizêrî zî hezê Şingan werîyena. Gizêrî zî hezê Şingan yew kokî ser o vejîyenê û pelê Gizêran zî şax dayey.

`Endilko: Yew vilika hezê vaşê nefela. Pelê endilkoy duzî. Pelê nefeli xertêkinî. Pelê ‘endilkoy zaf boy weşa. Wexta ki vilika ’endilkoy bena wişk, hina zaf boy dana. Vilika ’endilkoy xeybe cawo zinarên mîyanê şeqalan û tahtan di vejîyaynê. Gedan mîyan şeqalanê zinaran û tahtan ra deste deste ’endilko çînaynê.

Dew di omnan

Dest bidekerdişê aşma gulan di germ dest bide beno. Aşma gulani mîyanê bostanan di reng bi reng gulî xwi akenê. Gedey şînê mîyanê bostanan di gulî çînaynê. Gedê mehelada ma semedê çînayîşê gulan hertim şînê mîyanê bostanê Qaso yê lajê Mihemedê Qasoy. Bostanê Qasoy deredê şiqi vero bi. Mîyanê bostanê xal Qasoy di gulê sûr û zerdî, darê mişmişan û alimçan bî. Gedê dew xeybe bi şew xwi letênaynê şînê mîyanê bostanê xal Qasoy di gulî, alimçey û mişmişî çînaynê. Ray rayan xal Qaso mîyanê bostanî di bi. Wextona ki xal Qaso mîyanê bostanî di bibînê gedê nêşênaynê dekwîyê mîyanê bostanî.

Taştare ra pey ver bi êrîya, qorê kebanîyê dewi şonê mîyanê bostanan û cêrê silgoyan di taro lexendûr, pirpar û tolik çînaynê. Tolik, bi qatixa zaf bi taam û weşa. Kebanîyan taro lexendûr û tolika çînaya dekerdê selikan girotê berdê bîran û ênîyan ser o awk di pank şitênê. Şitiş ra pey, kebanî şînê keyandê xwi, taro lexendûr û toliki kerdê yew tencere kuçlanê adirî ser o verê xaşênaynê, xaşênayîş ra pey, tar o lexendûr û tolik dekerdênê mîyanê wirdêsanê destandê xwi rind ´esirnaynê. Dim ra taro lexendûr û toliki ruwen û piyaz di sûr kerdênê. Ray rayan qorê kebanîyan tolika sûrkerda û torak têmîyen kerdênê. Tolika toraq kerda zaf weşa.

Dew di wextê kirabekerdişê hêgayan

Semedê romitişê gilgilî dewijî aşma gulan di dest bidekenê hêgayanê beyaran kirabe kerdênê. Hêgay kerdênê filhan. Citêrê dewi, serê sibayan rew şînê mîyanê hêgayanê xwi di dest bide kerdê haletê darênî vistênê gayan dima hêgay kirabe kerdênê. Citêran serê sibay ra hetanî verbi şanîya hêgayê beyarey kirabe kerdênê. Gedê citêran yê dades serrey zî semedê çerenayîşê gayan ver bi şanîya şînê pî û birayandê xwi heti. Citêran ver bi şanîya peynî bi citikerdişê hêgayan ardênê. Gedan hetanî eşayêki, erêyê şewi, gayê citti beyaran û mergan di çerenaynê. Dewijê ki hêgay jîni tê ra nizdî bî, semedo ki gayan bi biçeraynê gedê jîni zî tê reyda şînê citêran het. Gedan hetanî erê şewi him ga yê citi çerenaynê, him zî têreyda kay kerdênê. Ki bînê şew gedan gayê citti dekerdê vernîda xwi, dekewtênê rayîdî ser, vera xwi daynê hetê dewa şînê keye. Gedey xeybe mîyanê zîyara dew ro şînê dewi. Gedey wexta ki hameynê mîyanê ziyari zaf terseynê. Gedey bi yew xof dekewtê mîyanê ziyar. Xof bi gedan girotênê. Yew rayan gedê ki biney pîlî bî(gird), ya yewî ya di kesî bêxebera enbazanê xwi şînê mîyanê ziyar di pey kokê yew dar di xwi limitênê. Wexta ki gedey dekewtênê mîyanê ziyar, gede yê ki vernî di şîbî xwi pey darda ziyar di limitbî, tewir tewir vengî vetênê. Gedê ki rayîd di hameynê mîyanê zîyar tersnaynê. Wexta ki gedan mîyanê ziyar ra vengî eşnawitênê zaf tersaynê. Gedan vatê qay merdî mîyanê mezelan di qalî kenê. Tay gedan tersan ra dest bi bermî kerdênê, bermaynê. Gede yê ki xwi pey daranê ziyar di limit bi, ki dînê gedey tersan ra bermenê, ca di vejîyanê werte, vatê metersê, metersê eza ez. Şima çiqas tersonekî. Gedê ki bermaynê ca di fek bi bermî ra verdaynê. Gedeyana yo ki zaf tersabi hetanî keye rayîd di hîsk hîsk bermaynê.

Dew di wextê vaş çînayîşan

Aşma gulan mîyanê hêgayan beyaran û mergozan di çayîr qam dano. Dewijî serê sibayan rew hetanî kelkela taştarî şînî merg û beyaran di semedê alifê zimistanî vaş çînaynê. Gedê dewijan yê ki dades serre bî, malbatanê xwi reyda şînê vaş çînayîşan. Dewijî bi qalûçan, darêyan û kêlûmtîyan mergan û hêgayanê beyaran di vaşo teze çînaynê. Dewijan dim ra vaşo çînaye pantîl kerdênê. Dewijan vaşo pantîlkerde semedo ki wişkbo, mîyanê hagayanê beyaran û mergan di rafînaynê. Wexta ki dewijan mergan û beyaran di vaş çînaynê fertê malbati çînayîşê vaşî di yewinî reyda dekewtênê têqerez. Her kes vaşê xwi yo çînaye cîya cîya kom kerdênê. Bi taybet vaşo ki gedan çînabi, cîya kom kerdênê, dim ra pantil kerdênê. Dewijê ki hetanî nizdîyê hila taştarî vaşo ki mîyanê mergan û hêgayanê beyaran di çînabi, dest bide kerdê tadaynê dekerdê pantîlî. Kesanê malbati her yewini vaşo ki pantîl kerdbi têra cîya ronaynê. Ki pantîlkerdişê vaşî peynî bide hame, keso ki tuncikîya roniştebi û vaş pantîl kerdênê, wariştêni pay, dest bide kerdênê pantîlê vaşî umaritênê. Hîris pantîlî yew berd bî. Pantîlê vaşî yê kamî ki zêde bî, bi quretê vatênê mi hemin zafêr vaş çîna wo. Semedê boy giroteni û nanwerdişê mîyanê rojî dewijî merg û hêgayan serra hameynê keyan. Gede/a ki hina zêde pantîlê vaşî çînaybî, bi quretê may û pêrdê xwi ra vatênê mi eyro endi pantîlî vaş çîna wo. May û pî yê gedan zî vatê eferîm şimarê. Bi eno vatişê ”aferîn” kêfê gedan hameynê.

Pantîlkerdişê vaşî

Semedo ki vaş pantîlbo, gerê di kesî bibê. Keso ki komê vaşî verdi ´erdo tûncikîya roniştebi verê dest bide kerdênê vaş têra viskornaynê akerdê, xwi desti rind tenik kerdênê qisim qisim ´erdî ser o ronaynê bi desstan ´erdî seri´o loriknaynê. Keso bîno ki qalûçi destbî pay ra vindertebi derîyaye nikulê qalûci vistênê bi vaşo helqakerde, dest bide kerdênê vaş tadaynê. Keso ki bi qalûç vaş tadaynê, dîrê mîtroy tadayîşê xwi domnaynê. Keso ki vaş ’erdî sero loriknaynê û tenik kerdênê dest bide kerdênê bi polanê xwi vaşo tadaye pantîl kerdênê. Ena xebata pantîl kerdişî heyanî ki komê vaşo çînaye qedîyaynê, domîyaynê. Ki komê vaşo çînaye qedya, keso ki komê vaşî verdi roniştebi ’era wariştênê pay û dest bide kerdênê pantîlê vaşî yo ki ’erdo yew yewrî ver di ravisteybî, ûmaritênê. Semedo ki pantîlê vaşî rind wişkbê, en kêm yew di hewtey mîyanê hêgayanê beyaran û mergan di ’erdo rafiste mandênê. Dî-rê hewtan ra pey dewijî şînê mîyanê hêgayanê beyaran û mergan di vaşo pantîlkerdewo raviste kom kerdênê pêser, dim ra estoran û heran wenanê girotê berdê keyan di banan sero pêsernaynê.

Dew di bizan û mêşnan ra abirnayîşê bizêkan û berxan

Peynîya aşma Gulan dewijî dest bide kerdê bizêkan û berxan lewnayîş ra birînenê(qenenê). Hetanî peynîya aşma Hezîrani gedê dewi şînê bizêkan û berxan ver. Dewijî peynîya aşma Hezîrani bizkan û berxan dekenê mîyanê terşî. Tek tuk bizêkî ya zî berxî lewnayîş ra nêbirîyanê. Bizêk û berxê ki dewkewtênê colî mîyan ca di şînê bi gohananê mayanê xwi ra şît lewtênê antênê werdênê. Bizêk û berxê ki lewnayîş ra nêbirîyaynê, kulftan fekê bizêkan û berxan bizmik kerdênê.

Bizmik: “Yew daro barîçek, kinarê darî xertkerde, lak pa girêdaye wo”.

Gedan wirdî serê darî yo ki xertkerdebi verê dekerdênê fekdê bizêko ki lewnayîş ra nêqetîyaynê, dim ra lako ki kenaranê darî ra girêdayebi quloçanê bizkî ro pêt girêdaynê.  Bizêko ki bizmik fek do nêşênaynê gohonanê bizi bilûwî yo. Hetanî aşmê ki bizmik fekê bizêkî di mendê. Ya zî hetanî ki bizêk lewnayîş xwi vîrî kerdênê.

Dew di wextê ungura cisan

Omnanî aşma Hezîrani ungura cisani dest bide kerdê vejîyaynê. Mîyanê rezan di ungura ki rew resana tira vanê ungura cisanî. Ungura ki rew resena " talebi, tilî dergî, tilî sîyay, tilî mori, soraba". Mîyanê her rez´ê dewijan di miheqeq çend mêwê cisanî estê. Mîyanê tay rezanê dewijan di mêwê cisanî çinîbî.

Mentîqa Besparî di wextê gedeyeyda mi di rezê dewijanê Himbêlijan û Şilbetijan bî. Nika enê rezî hema estê ya çinîyê ez nêzana. Mentîqa Besparî nabênê dewa Himbêlî û Şilbetanda.

Rez û bostanê xal Nadirî û xal Husoy Mamoy zî mentîqa Besparî di bî. Xal Nadir pêrdê xwi ra yewek bi. Xal Nadir lajê xal Dawo yo. Xal Dawo bawkalê mi ´Evdilay reyda beşdarê serhewonayîşî şêx Seîdî bibi.  Xal Dawo û bawkalê mi ´Evdila mentîqa Wisivekan (nabênê Gêl û Amed) di şer di birîndar bîbî. Bawkalê mi ´Evdila ca di şehîd bibi. Xal Dawo qalça xwi ra birîndar bibi. Xal Dawo bi birîndarey hamo dewa Himbêlî. Xal Dawo senî ki hamo resa wo kêdê xwi, malbata xwi ra vato şorê xeberi bidê malbata ´Evdilay vajê ´Evdila şehîd bîyo. Cesedê ´Evdilay nabênê Gêl û Amedî di girê Wisivekan di yew quçi verdo. Semedo ki cay cesedê ´Evdilay bêlîbo, mi quçi ver di, di kerrê xişnî pêver ro dîk ronayê. Wa malbati şoro belkî bişênibo cesedê ´Evdilay bîyaro dew.

Xal Nadir yew kesê do zaf bêveng, haldê xwi di û zaf mêrdimayên bi. Mi qet nê eşnawitbi ki xal Nadir mîyanê dewi di der û cîran dejnawo, ya zî cigirna wo. Xal Nadir ra hîrê keyney û yew laj peyda bîbî . Namê lajê xal Nadirî, Henifî bi. Henifî xorteya xwi di nêweşiya Sîroz gunabi. Ena nêweşî ra pey Henifî nêm felc bibi. Fek û vinê Henifî çewt bîbî. Pîze Henifî masaye bi. Henifî ena nêweşîya giran feriqnay bî. No bahdî ki ez dew ra vejîyaya şîya Swed(Îsveç), bi ca bîya, mi eşnawit ki Henifî hewna bi nêweşîya sîroz gunawo. Henifî serri 1993 di nêweşîya Sîroz ra wefat kerdo. Ez wefatkirdişê Henifî rê zaf ver kewta û zaf dejaya.

Dew di wextê palîyan û ciwênan

Kurdistan di omnan zaf germ vîreno. Aşma omnanî ya ’ewilî hêşînayîya xweza (tabîat) cay xwi zerdbîyayîşî rê verdana. Verê deran û ênîyan vêşêr, hêşînayî mîyanê hêgayan di nêmanena. Serra ki wesar di zaf varit varo, a serri mîyanê hêgayan di tenê dewijan zaf hewil benê. Mîyanê hêgayan di teney û vaş bi mîtroyan qam dano. Peynîya aşma gulani dewijî dest bide kenê hêgayan di mercû, kişni, nihey, colikî û cev çînenê. Mîyanê hêgayan di bena qibi qiba paleyan, tenan çînenê.

Semedo ki mîyanê hêgayan di teney zaf wişk nêbê dewijî mîyanê yew xebatê da lez û bez dê. Lez û bez tenan çînenê.

Wextê gedeteya mi di dewijê ki hêgay jîn yê romitey zêdebî, qan do ki rew tenanê xwi biçînê, mîyanê dew ra ya zî dewanê dormî ra paley ardênê. Dewijo ki paley ardbî, serê sibay rew şînê mîyanê hêgadê xwi. Paley mîyanê hêgay di têkişti di rêz bînê. Qalûçî paleyan destanbî, şitlê tenan vero deryaye, bînî qibi qiba palan hetê ra deyrî kerdênê, hetê ra bi qalûçan û kêlimtûyan tene çînaynê. Paleyan mîyanê hêgayan di qevdê tene wo çînaye xwi dima ronaynê rêz kerdênê. Keynê wayîrê hêgayan zî palan dima tene wo qevd kerde arêdaynê. Keynan bi lez û bez mîyanê hêgayan di bi qevdanê tenî, gidîşî ya zî rebaqey viraştênê. Rebeqey û gidîşî mîyanê hêgayan di têvero rêzkerde hezê sandoxan hasaynê. Mêrdim wexta ki dûrî ra hêgayanê çînayan ra hewnîyaynê, gîdîşî tenan hezê quçanê kerran hasaynê. Qorê dewijan zî tenê xwi bi kêlimtûyan çînaynê.  Gedê malbat zî palan dima sere û simbêlê tenî yo ki ´erdo rişabi bi tirmixan arêkerdênê.

Dewijan çînayîşê tenan ki qedêna, semedê kutişê pûşî, tenan kirêşenê gênê benê cay ciwênan di kom kenê.  Pûşê tenano ki dewijan mîyanê hêgayan di gidîş û rebeqe kerdebi, cenîyan kerdênê derze vistê xwi mîyanî ser wegrotê girotê berdê cay ciwênan di pêsero kom kerdênê. Tay dewijan zî pûşê tenano ki mîyanê hêgayan di rebeqe û gidîş kerdebi estoran û herran wenaynê girotê berdê cay ciwênan di ronaynê. No bahdî, dewijan mîyanê hêgayan ra bi ´erebê estoran tene kiriştênê berdê cay ciwênan di ronaynê. Serra 1977 di dewa ma di tenê ´erebê estori (at arabasi) yê Mehme Elî (topalek) bi. Mehme Elî bi ´erebê estori verê mîyanê hêgayanê xwi ra pûşê tenandê xwi kiriştênê, dim ra bi peran pûşê tenê hêgayanê dewijan kiriştênê. Cay ciwênanê dewa Himbêlî xeybe peytilî, merga Qasî û Tilênek di bi. Ki mîyanê hêgayan ra kiriştişê pûşê tenan peynî bide hame, dewijan dest bide kerdê ciwênan di pûşê tenan bi mişanan reyda kutênê.

Mişane: Yew texte wo mîtro û nêm derg, yew mîtro zî verin, binê textî bi kerranê adirsîyan xemilnaye wo.

Dewijî verê ki ciwênan di bi mişanan dest bi kutişê pûşê tenan bikê, verê pûşê tenan bi malêvan viskornaynê têra akerdênê ciwênan di pehen û hera kerdênê. Dim ra dewijan pûşo pehenkerde û herakerde bi gayan, ya zî bi heran û estoran holi kerdênê. Pûşê tenan hetanî ki ciwên di rind pehen bînê holkerdeni domîyaynê. Dim ra dewijan dest bide kerdênê mişane vistênê bi gayan ya zî estori dima, yew kes mişanî sero ronişte ya zî payra vinderte pûşê tenan ciwênan di kutênê wirdî kerdênê. Ciwên di bi mişane kutişê pûşê tenan hetanî ki rind wirdî bînê domîyaynê. Ciwên di bi mişane kutişê pûşê tenan yew hewte ya zî des rojî domîyaynê. Ki dewijan ciwênan di bi mişane kutişê pûşê tenan temam kerdî, semedê vaydayîşî, bi qarkulan teno kute wertê ciwênî di pêsero kom kerdênê. Komkerdişî ra pey, semedê vervay dewijî sînê yaban ra velg birînenê. Velgo birînaye heran ya zî estoran wenaynê ardê cay ciwên di ronaynê. Dewijan velgo teze tenewo kutewo komkerdî vero, xeybe hetê cêrî di heze percîn pêsernaynê. Dewijan ciwênan di pûşê tenan yo ki kutebi, bi gor vayê kurî amede kerdênê. Ena xebat ra pey, malêvê darênî dewijan destibî, amede, papokê hameyîşê vadê kurî vindertênê, ki va bêro tenewo kutewo komkerde vaydê. Wexta ki va wo kur senî ki dest bide kerdê hameynê dewijan bi lez û bez dadanê bi malêvanê darênan, deryaye, bînê hili hila dewijan dest bide kerdênê tenewo kute û wirdîkerde bi malêvan verbi cor vistênê, vaydaynê.

Dewijan hetê ra ciwênê xwi vaydaynê, heto bîn ra simero ki vay vera vejîyaynê, bi malêvi biney komedê ciwênê topkerdî ra dûrî vistênê, hebê tenî simerî ra abirnaynê.

Dewijê ki ciwênan di teney vaydaynê, toz û tebax ra bînê heze aşvancî yo ki arê di bo, sere û birûyê çimanê dewijan yew qat toz girotênê. Ki vaydayîşê ciwênî peynî bide hameynê, kebanîya keyî, ya zî fertê keyî ra çend kesî, semedo ki tenewo vaydaye bîyarê keyan, seradi, qinîyat û çiwalanê xwi keyan ra girotê, herri ya zî estora xwi weniştênê, raşt vera xwi daynê cay ciwênan. Xebata vaydayîşê ciwênî ki peynî bide hamey, yew kes yew sarîdî kerdê xwi dest, yew cawo pank di vindeno. Yewna kes zî bi yew pirojini ya zî qinîyati, tenewo vaydaye kome ra girotê dekerdênê serradîya keso ki payra vindirte bi. Keso ki payra vindertebi dest bide kerdênê seradîya xwi nopol dopol têşanaynê, tene serad kerdênê. Ena xebata seradkerdişê tenî ra pey, dewijî tenowo seradkerde, bi qinîyati dekerdênê mîyanê çiwalan. Çeher qiniyatî yew welçega tenî bî. Fertê malbat ra yew zî goçîna ki lako arozên pakerdebi pê fekê çiwalan deştênê. Lako arozên mû yê bizan yo rêştakerdewo. Dewijî çiwalanê tenan heran û estoran wenaynê berdê keyan di dekerdênê kuwarîyan. Heyanî serra 1975-77 di zî hema hema mîyan heme bananê dewijan di miheqeq yew ya zî di kuwarî yê tenan bî. Nika ay kuwarî nêmendê, çinî yê. Mîyanê banan di her kuwarîyê ki bî, dades weçîgî tene dekewtênê.

Wextê kutişê û vaydayîşan pûşê tenan, dewanê boverî ra, xeybe dewa Sêxmalan û Zeydan ra kesê ki feqîrbî, hameynê ciwênan serra gêraynê. Wahîrê her ciwênî semedê xêrê merdîyanê xwi dî-rê wirdêsî tene daynê ay kesanê bîlajan. Tay kesan zî eno gêrayîş xwi rê kerdbi sen´et. Tay kesî zî bi raştî bîlaj û feqîrey ra ciwênan serra geyranê ki wahîrê ciwênan çend wirdêsî tene xêrê xwi biderdê.

Nika Kurdistan di xebata kutişê pûşê tenan bîya asan. Dewijî, enkay tenan mîyanê hêgayan di bi bîçeran çînenê. Pûşê tenan zî bi patosan kuwenê. Hameyîşê tiraqtoran, bîçeran û patosan, karê dewijan asan kerdo. Heyanî ki ´erebê istoran û traktorî, patosî û bîçerî niyameybî dewan, cenî û keynê dewijan pûşê tenan bi wegrotişê derzan kiriştênê berdênê cay ciwênan. Erebê istoran, tiraktoran, cenî wegrotişê derzan ra û bîçeran û patosan zî dewijî zî bi mişanan kutişê pûşî ra xelisnay. Her çiqas zirarê kabîtalizmî zafbo zî, hetê teknîkî ra faydê qapîtalizimî zî esto. Devam edecek...