Dew di darê fîkî yê yabanî

Teyêrî, Simzi, Qoçikî, Hemroy, Rêxokî, Tuwêrî, Dirişkî, Incîrî, Qizbanî, Beyokî û Tirşongî…..

Fîkî yê dewi

Unguri, alimçey, say, mişmişî, încazî, xewxî, hemroy, qoçikî, çîlekî, beşîley, hindî, qawinî, qitî û xiyarî.

Nika, semedo ki her dewij hêgadê xwi mîyan di sondaji daya piro û awki veta, dewi bîya hezê dewa awî. Dewijî mîyanê bostanan di şitlê firingî, îsot, balcanê sîyay, lobî, bamyey ronenê.

Rezê dewi

Hema hema rezê heme dewijan estê. Mîyanê rezanê dewijan di darê vaman estê. No bahdî dewijî mîyanê hêgayanê xwi di darê vaman û gozan ronayê. Rezî dewijan heme mêwê mazirma yê. Her rez di tay mêwê cisanî zî estê. Mêwê cisanî tayê, zaf nîyê. Mêwê ungura mazirma hina zafî. Wextê rezgirênayîşan dewijî şîrê ungura mazirma ra êmîşê xwi yê zimistanî temîn kenê.

Êmêş: Bastêx, kesme, helawi, helawî, sincoxî, lepikî û çalme.

Daristanê dawi

Mazêr û şavlêr o.

Dewê ki dormê dewa Himbêlî dê

Heselm: Heselm, verê dewa armenîyan bî. Serra 1915 di Împaratorê Osmanî fermanê qerarê qirkerdena ermenîyan vet. Kurdistan di dewi ermenîyan terefê eskeranê alayanê Hamîdîyan ra hamey veşnayîş, zafê şarê ermenîyan qetil kerdî. Zaf tay, şaro ermenî xwi qetlîyam ra xelisnabi, şîbî bindê xeti, şaristananê Surî ya di bi ca bîbî. Hezê heme dewê ermenîyananê ki sînorê netewa Tirkîya dê, nika dewa Heselm di zî ermenî tede nêmendê. Şarê dewa Heselm heme kurdî û bi kirdasî qalî kenê. Dewa Heselm bi peyatey tekrîbena seetêki dewa Himbêl ra dûrîya.

Bînok: Dewa bînok bi peyatey teqrîbena 15 - 20 deqey dewa Himbêlî ra dûrî yo. Dewijê dewa Bînok heme kirdkî qalî kenê. Bînok dewa awîya. Yew ênî yê ena dewi esto, ti ra vanê ênî yo Sipî. Awka enê ênî bindê koy ra herikîyena. Awêda zafa û heze cemed honika. Dewa Bînokî bi daranê fîkîyan xemilnayeya. Zafê dewijê dewa Bînoki mêrdimê mîranê Gêlî. Zaf tay, dewijê kirdî zî dew di estê.

Şêxmedan: Dewijê dewa Şêxmedan bi kirdkî qalî kenê. Şêxmedan dewêda şenika, tenê çend xane ya. Ena dewi, dewa Bîno kî ser o hesibîyena. Dewijê ena dew zî yew qisim mêrdimê mîranê Gêlî. Zaf tay dewij kirdî. Dewêda awîya. Dewi bi daranê fîkîyan xemilnayeya.

Hopi: Hopi verê dewa armenîyan bî. Dewa Hopi zî hezê dewa Heselmi qirkerdena ermenîyan ra para xwi girotbî. Enkay Armenî tedi çinîyê. Temamê dewijan kirdkî qalî kenê. Dewêda awîya. Dewi bi daranê fîkîyana xemilnayeya. Yew qismê dewijê ena dew eqrebê mîranê Gêlî. Yew qisimê do tay şênîyê dewa Hop kirdî. Dewa Hopi bi peyatey teqrîbena seet û nêm dewa Himbêlî ra dûrîya.

Şilbetan: Şilbetan, bi peyatey 15-20 deqey Himbêl ra dûrî ya. Şênîyê dewa Şilbetan heme kirdasî(kurmancî) kalî kenê. Debara dewijan romitişê tenan û weyekerdişê terş û dewarî ser o yo. Wextê xortey mi di corê dew di yew bîrê awk bi. Eno bîr nika esto ya çinîyo ez nêzana. Dewijê ena dew zî mîyanê hêgayandê xwi di sondaji reydi awki veta. Serra 1993 di qorê dewijê ena dewi çekê dewleti girotî. Bî qurîcî. Ayni serri di semedo ki çekanê dewlet peydi bidê û qurîcîtey nêkê yew qiflê gerîlayan wazenê bêrê dewi. Gerîlayê Kurdistanî hema temam dewi nêresenê, qurucîyan bi xayîney tifingan gerîlayan ra nanê. Şer nabênê qurucîyan û gerîlayan di vejîyeno. Yew gerîla nêzdîyê dewa Şilbetan di şehît kuweno.

Serri 1979 di ceyran (elektirîk) hamo dewa Himbêlî

Wertê aşma adar bi. Taştare ra pey bi. Eyan ge hewrinbi ge pankabi. Dar û ber terin bibi, fişko ya bi. Çahîr beyaran û mergozan di kesk kerdênê. Ez keye ra vejiyaya şînê hetê mektebîya. Ez hameybîya taxê banê kêwa(muxtar) Fehmînî het. Kêwa Femîn lajê Zilvî yê Mehemedê Qaso yo. Di serrî bi bi Femîn kêwa yê dew bi.. Kêwa Fehmîn berdê hewşê xwi nê teberî di vinderte bi. Bêlûbi ki kêwa Femîn newe keye ra vejiyabi şînê ca yê. Kêwa Fehmin yew însanê do zaf rind û mêrdimayên bi. Kêwa Fehmin yew do esmer, derg û dekerde bi. Banê kêwa Femînî û  yê Sidêkî têkişti di bi. Femîn û Sidêq biray yewinî bî. Namê cenîyanê wirdîn zî Nîgar bî. Dewijan cenîya kêwa Femînî ra vatê Nîgara Pîli, cenîya Sidêqî ra zî vatê Nîgara şenik. Nîgara Pîl keyna ´Elî yê Hecî yê ´Ebo ya. Nîgar a şenik zî keyna Zilvî yê Şero yê Îsikî ya.

Senî ki kêwa Femîn ez dîya, va:

• Mihemed, ti şonê kora?

  Mi va:

• Dato, ez şona mekteb mamostayan het. Ez û kêwa Femîn biney têheti vindertî.

  Kêwa Fehmin dest bidekerd, va:

• Mihemed, ez ay demey şîbîya Pîran. Ez  naşt daşt ra pêhesîyaya. Ez texmîn kena do(go) emser elektirîk bêro dewanê Pîranî.

  Mi va:

• Dato, elektirîk bêro dewan çîdo zaf rindo. Çiyo ki ez pê hayîgdara, Amed di xebatkarê sazîya elektirîk xeybe kesê şoreşgerî. Ez zafê karkeranê sazîya elektirîk ya Amed şinasnena. Çi lazim bo, kenê.

  Mi xatir kêwa Femîn ra waşt, dim ra şîya mekteb mamostayan heti. Aşma Nîsan bî. Ge ge varon varaynê, ge zî tîncîya rojî asmên di binê hewran ra vejîyaynê. Asmên bêqerarbi, nêzanaynê sebiko. Mîyanê ponc deqan di eyan bedilîyaynê. Varita aşma nîsani dem dema. Cor di asmên dê heze ki ´ecele û lezê hewran bibo. Hewran asmên di xwi têser û têbino kerdênê. Yew di asmên di bînê şîrqi şîrqi û gurmi gurma hewran. Kes ray hewnîyaynê heze ki hingilê kinê awki verdîya wo, cor di asmîn ro varit bi hukum guş guş hameynê war. Di deqan re pey roj bindê hewran ra şûş bînê vejîyaynê. Kes vatê qay zûrîbî ki gama bîn variti varaya. Tîna rojî yew di germayeya xwi ver ´erdî ser daynê.

  Ez, mamosta Hulya, dapîr û waya ja mîyanê odî di ronştebî. Ma çay şimitênê. Mamosta Hulya eslê xwi şaristanê Qers qeza Susuz ra bî. Mamosta Hulya yew kesêda zaf rin û conik bî.

  Yewdi ma vengê yew temafîli(eraba) eşnawit. Ez ’erdo doşegî serra warişta şîya paja ver. Ez paja ro ver bi hetê teberîya hewnîyaya. Mi dî ki yew pîqabi ha taxê bîrê Pîlî di, banê tenduristî (saxlikocagi) heti vindertaya. Ez kêdê mamosta Hulya ra vejiyaya şîya pîqab heti. Senî ki ez resaya pîqabi heti, mi dî ki kêwa Femîn zî hamo pîqabi het. Kesê ki bi pîqabi hameybî hêrî tenî bî. Çend cenî û keynê dewijan zî hameybî bîrê pîlî ser, bi satilan awk bîr ra antênê dekerdênê kinan. Hameyîşê pîqabi, bala cenî û keynê ki dormê bîrî Pîlî  di bî zî antbi. Cenî û keynê yê ki dormê bîrî dî bî, vinderte zîk hetê pîqab ra hewnîyaynê. Cenîyan û keynan waştênê ki faahm bikê pîqab semedê çi hama dewi. Çend kulfetê dewijan zî dorme bi pîqab ro girotbi. Ma xwi bi yewinî da şinasnayîş. Ma bi yewînî persay. Jîn ra yewê berpirsiyarê porjê ardişê elektirîka dewa Himbêlî bi.

  Berpirsiyar dest bi qalîkerdiş kerd, va:

• Yewna hewte ra pey, ma yenê mîyanê dewa şima di, dest bide kenê daranê elektirîk daçiknenê.

  Senî ki berpirsiyarê elektirîk vat, ma yenê mîyanê dewa şima di daranê elektirîk daçiknenê, ca di kêfê ma hame. En zaf zî kêfê kêwa Femînî hame. Kêfan ra kerdênê ki bifiro. Kêwa Femîn zaf kêf kerd. Çimkî wextê kêwateya Femînî di elektirîk hameynê dewi. Xeberêda ansar nêbînê qismetê her kêwa yê dewi. Dewi di hameyîşê elektirîk, bibi nesîbê wextê kêwateya Femînî.

  Berpirsiyarê projê elektirîk vatişê xwi domna va:

• Eg şima ardimeya ma bikê, ma karê xwi rew qedênênê. Mîyanê dî-rê aşman di karê ma qedîyeno ma şartêlê tirafoyê elektirîka dewa şima akenê.

  Mi û kêwa Femîn berpirsîyarê projê elektirîk ra va:

• Ma senî şênê şima rê bibê alîkar?

  Berbirsiyarê porojê elektirîki, va:

• Semedo ki ma şanan peydi nêagêrê nêşorê suka Amed, semedê rakewtişê karkeran, gerê şima ma rê yew ban veynê. Wa dewijê dew roj hîrê cemî werdişê karkeran xwi mîyan di temîn bikê. Eg şima waştena ma bi ca bîyarê, ma hina rew xebata elektirîki temam kenê. Eg şima waştena ma bi ca niyarê, ma mecbûr her roj serê sibay semedê xebata elektirîk Amed ra bêrê dewi û şan di hewna peydi agêrê şorê Amed. Eno şîyayîş û hameyîşê ma wext vinî beno. Eno wext vinîkerdiş zî beno sebep ki dew di kar û xebata ardişê elektirîk bi aşman erê kuwena.

  Min û kêwa Femînî, va:

• Temam. Eno çiyo ki ti vanê, ma anê bi ca.

  Enê vatişanê ma ra pey berpirsîyarê porojê elektirîki û enbazê xwi xatir ma ra waşt, pîqabi weniştî, ray kewtî, pey di şî Amed.

  Ez, mala yê dewi ´emizay mi Hecî Qedrî û tayna dewijê sereke, semedo ki senî hawa bişênibê karkeranê elektirîk rê bibê alîkar aw şan di ma kêdê kêwa Femîn di kom bî. Ma têdir şêwirîyay, minaqaşe kerd. Yew minaqaşo dur û derg ra pey, ma qerar da ki semedo ki karkerî şewi tede bimanê, banê ´Elî yê Hecî minasîbo. Banê ´Elî yê Hecî veng bi. Elî Hecî kê xwi barkerdbi berdbi Amed. Eno ban verê banê bawkalê mi Xelîlê ´Erikan bi.

  Rojo bîn semedê rakewtişê karkerê elektirîki ma kê çend dewijan yê nasan ra des-pancês nivînê rakewtişî temîn kerdî. ’Emizay mi mala Heci Qedrî roj hîrê cemî mîyanê dewijan di organîzekerdişê hedirnayîşê şamîya karkeranê elektirîk girotbi xwi ser. Mîyanê dewi di daçiknayîşê daranê elektirîki di karkeran rê bibê alîkar, xortanê dew reyda qalîkerdiş zî mi girotbi xwi ser. Roj o bîn, ez û Mistafa lajê Zilvî yê Mihemedê Qasoy tek tek xortanê dewi reyda qalî kerd. Mi xortan ra vat gerê ma alîkarîya karkeran bikê. Karkerê daçiknayîşê daranê elektirîk ki hamey kam mehela, berdê kam keyî verdi dest bi xebata daçiknayîşê daranê elektirîkî kerd, wa xortê a mehela û yê ay keyî aw roj hetanî şan di karkeran reyda bixebitîyê. Xortanê dewi ena waştena mi bi kêfweşî qebul kerd.

  Wextaki karkerê sazîya elektirîk Amed ra hamey dewa Himbêlî, dew di kêf û şahî bî. Kêfê dewijan rê vatiş çinêbi. Karkerê elektitirîk da-hîris tenî bî. Dewijan semedê karkeran ban amede kerdbi. Semedê rakewtişe karkeran nivînî temîn kerdî bî. Roj hîrê cemî organîzekerdişê werê karkeran temam bi. Roj hîrê cemî şamîya karkeran, her roj yew malbati girotbi xwi ser. Karkeran reyda xebata daçiknayîşê daranê elektirîk di ca girotiş û organîzekirdişê xortan zî temam bi. Xortê dewi daçiknayîşê daranê elektirîk di xwi apey nêda, zaf emek da. Semedê ardimey qeza Pîran ra mamoste enbaz Fikrî û çend enbazê bînî, her roj serê sibay hameynê xortanê dewa Himbêlî reyda daçiknayîşê daranê elektirîk di ca girot. Dest bidekerdiş û peynî bide hameyîşê xebata elektirîk teqrîbena 2 aşmî (meng) romit. Dewijê dewa Himbêlî bi kelecan pabokê hameyîşê rojê ceyranî bî.

  Roj hame bi. Semedê veredayîşê ceyranî xebera hameyîşê karkerê elektirîk mîyanê dew ro vila bibi. Zafê şarê dewi, extîyarî xortî, cenî, camîrdî, hameybî cay dîrega trafoyê elektirîki het vinderd bî. Kêfê dewijanê Himbêlî rê vatiş çinêbi. Dewijan bi kelecan him têdir qalî kerdênê, him zî bi dîqet berpirsîyarê projê elektirîk ra hewnîyaynê ki çi wext şartêlê trafoy roneno.

  Yew xebata kilm ra pey berpirsîyar û ostayê karkeran şartêlê tirafoy ceyranî rona. Wextaki berpirsîyar şartêlê tirafoyê ceyranî rona, mîyanê dewi di lambeyê ki daranê ceyranî ra girêdayebî, yewdi şewq û roşnayî day dewa Himbêlî. Dewa Himbêlî bîbî heze şaristan. Dewijan kêfan ra nêzanaynê sebikê. Verê ki ceyran verdîyo dewijan telewizîyon û bozdolabî girotbî. Roj o ki ceyran verdîya, dewijan temaşê telewizîyonan kerd. Awka cemedin ya dolaban şimit. Dewijê ki bozdolabê jîni bî,  dolab ra cemed girotê berdê daynê dewijê ki buzdolabiyê jîni çinêbî.

  Aw roj yew kêf û şahî bî. Ceyran hamebi dewa Himbêlî. Dewa Himbêlî hêdîna him fayde, him zirarê kapîtalîzmî veynaynê. Hîdîna dewijê dewa Himbêlî bi kapîtalîzim rey di heşir û neşer bîbî. Kapîtalîzm kewtbi mîyanê keyanê dewijanê Himbêlî. Dewijê dewa Himbêlî bi temaşekerdişê televîzîyonan û eşnawitişê xeberan, her roj hedîsanê Tirkîya û cîhanî ra hayîgdar bînê.

  Yew hewte vîyartbi, ki ceyran hamebi dew a Himbêl. Ez keye ra vejîyaya şînê papor ser ki şora Amed. Ez hama taxê berê kêdê kêwa Femînî het. Kêwa Femîn berdê hewşê kêdê xwi ra newe vejîyabi, bêlûbi ki şînê ca yê. Ez û kêwa Femîn yewinî persay. Kêwa Femîn, va:

• Mihemed, ti zanê sebi?

  Mi va:

• Nê, dato, xêro qey se bîyo.

  Kêwa Femînî va:

• Ez vizêr serê sibay şîya papor ser, dolmîşi wenişta şîya qaza Pîranî. Mîyanê qeza di ez raştê şêx Salim Ensariogli hama. Ez û şêx Salim hal û xatirê yewînî persay. Şêx Salim rîyê xwi tirş û cal kerd û bi vengê do berz vat, ez milet wekilî ya, ceyran verê nîno dewa ma, senî hamo dewa şima. Ez zana kamî ceyran ardo dewa şima. Teleban, komînistan ceyran ardo dewa şima.

  Mi va:

• Şêxê mi, kamî ceyran ardo dewa ma, marê hewli kerda.  Homa jîn ra razî bo.

  Semedo ki verê elektirîk nêşîbî dewa şêx Salîmî, şêx Salîmî rê yew kêmaney bî.  Hameyîşê elektirîka dewa Himbêlî, şêx Salîm Ensarîoglî ´eciz kerdbi. DEVAM EDECEK.