Însanê verênî semedo (qando) ki xwi heywananê yabanî yê wahşîyan ra hemet bikê, tede bisitirîyê û bijî, qifle qifle têheti, cîya cîya mîyanê zagan, giran û zinarê xişnî şiklê mixaran di kendê, xwi rê starî viraştê, wextêdo derg mîyan di stirîyayê û jîyan´a xwi domnaya.

Enê ca û starê însananê verênan dormo dewa Himbêlî, Heselmi, Bîrsin û Hopi di estê. Mîyanê enê zagan, şaqalan û mixaran ra bêlû beno ki însananê verênan demê ki tede sitirîyayê û jîyan kerda. Enê însanê verênan çi wext mîyanê enê zag, şeqalî û mixaran di sitirîyayê û jîyayê çew nêzano.

Der û dorê dewa Himbêlî di enê zagan ra yewê hema 500- 600 mîtro corê mentîqa Korti di nabênê mentîqa Korti û Xiraba di mîyanê rezdê malbata `Eboyan da. Şarê dewi ena zag ra vanê zaga fîkîyan(meywe).

Zaga didin mîyanê hêgadê Şêxoy Rihik da. Şarê dewi ena zag ra zî vanê Şara ´Emik ya zî Enuk.

Zaga hîrin core bireqa koy Silbetan di hema serbê gomedê ´Ebasê Fati di da. Şarê dewanê dormî ena zag ra zî vanê Hezaz.

Xorîneya enê zagan 14 -15 mîtro bindê ´erdî da. Wexta ki kes(mêrdim) şono mîyanê enê zagan, veyneno ki mîyanê enê zagan 10- 15 mîtro hera yê. Mîyanê enê zagan di dêsan û ´erdo kerran ser o rismê şiklê heywanan û heykelê însanan estê. Mîyanê enê zagan ra bêlû beno ki însananê verênan enê zagan di xwi star kerdo, stirîyayê û jîyana xwi domnaya.

Zaga Hezaz 14- 15 mîtro xwirîn, 10 - 15 mîtroy hera ya. Zerê ena zag di ´erdo tahtan ser o semedê awki tede gol bibo, 5-6 çalî kenîyayê. Cor di şeqalan ro dalpê awki şip şip yenê war, dekwenê mîyanê enê çalan. Awki çalan di gol bena. Awka enê çalan zaf honika. Awki hindi ki honika, heze cemeda. Hindi ki honika kes nêşênaynê yew hilm di bişimo(boro). Zerê zag Hezaz di heykelê yew cenî û yew camêrdî heze veyvek û zama xemilnaye tê kişti di viraşteyê.

Gor vatişan û rîvayetan, vanê yew wextê do zaf kehen di, di heskerdoxan zerî devista bi yewînî. Heskerdoxan zaf yewbînan ra heskerdo. Malbati nêwaşto keyna xwi bido lajiî. Wirdî heskerdoxan yewînî remna wo. Heskerdoxî semedo ki xwi bilimnê, şîyê dekewtê mîyanê Zaga Hezaz, xwi tede limito.

Malbata keynek ca bi ca wîrdî heskerdoxan gêraya. Kê fesadan û hesûdan biveşo. Yew vatişa verênan esta, vane: ”Fisi qini di manena, qali fesadan di nêmanena”.

Fasadî û hesûdî cay enê wirdî heskerdoxan veynenê û dorman ro vila kenê. Yew wext ra pey, malbata keyneki cay wirdî heskerdoxan hesîyena. Peyayê malbata keynek yenê cay zagi. Dorme bi zag ro gênê. Hewnîyenê ki wirdî heskerdoxî ha mîyanê Zaga Hezaz dê. Peyayê malbati dest bide kenê cor di xwi verdanê mîyanê zagi. Wirdî heskerdoxî wexta veynenê ki malbata keynek cor di xwi ver bi mîyanê zag danê, faham kenê ki, do malbat jîni yewinî ra bi qeno. Wirdê heskerdoxî têkişt di vindenê, destê xwi dekenê destandê yewinî û vanê: ”Ya Rebî Alemîn, ti ma yewinî ra meqeni, ma ewta deki kerra”.

Vanê, lebîyayîş û dua wirdî heskerdoxan qebul bîya. Wirdî heskerdoxî têkişti di heze di heykelan vinderte, bîyê kerra.

Peyayê malbat a keyneki wexta ki xwi ver mîyanê zag danê, şonê zerê Zagi. Ki çi veynê, wirdî heskerdoxî hezê di heykelan têkişt di vinderte, bîyê kerra.

Însanê verênî kedîkerdena heywananê wahşîyan ra pey, mîyanê wextî di, wextê viraştena xilan û dêzikan di mîyanê şeqalan, mixaran û zagan ra vejîyayê, şîyê cayê ki awk tede esta, deran û layan vero qando ki tede bijî, ´erdî sero cîya cîya, bi qiflan, têhet di, şeklê kuwarîyan gilover, sere tûjikin û qubeyên banî viraştê. Mînakê enê bananê kehenan hema zî şaristanê Riha(Urfa) di estê. Cay enê bananê têhetviraşteyan ra zî şênîyanê mentîqan vato dewî.

Mîyanê sînorê dewa Himbîl´î di mentîqa Korti di cay yew Eshabî esto. Kurdistan di mezelî û tirbê qubekerdey ki dormê jê hewq kerdewo, şarê Kurdistanî tira vanê Eshabe. Enê mezelê tekakesî ki dorme hewq kerdeyê, xeybe wextê hukumdaranê Emewîyan û ´Ebasîyan di virazîyayê. Enê mezelê ki dormê jîn hewq kerdewo, cesedê sereskeranê Emewîyan û ´Ebasîyan tedeyê. Roj awonê Eshabe(Sahabe) di mîtrioyê ki Eshabe ra dûrî, hema kişta Eshabî di, mezelî û xirbê banan yê şênîyanê verênan estê. Gor vatişanê dewijanê ma yê bi ´emran, enê xirbî, xirbê dewijanê ma yê verênanê. Gor vatişanê dewijanê Himbêlî, yê verênan, dîroka xirbanê şênîyanê enê dewijanê ma yê verênan zaf keyena. Şarê dewa ma, yê verênî, çiwext, çi sedeman ra verê hamê corê derê lay di metîqa Kort di bi ca bîyê, çew nêzano.

Dim ra şênîyê dewi, yê verênî, mentîqa Korti ra çirê, çi sebep ra bar kerdo şîyê mentîqa Xiraba di bi ca bîyê çew nêzano. Yew midet ra pey, rana çi wext, çi sebep ra bêlû nîyo, enê şênîyê dewi yê verênî, mentîqa Xiraba ra zî bar kerdo şîyê ca wo ki (ke) enkay şênîyê dewa Himbêlî tedeyê, te bi ca bîyê.

Namê dewi verê Hembol, dim ra bîyo Herbêl, dim ra bîyo Çembêl, en peynî di zî bîyo Himbêl ya zî Embêl. Tirkan zî name dewi, yo ki kurdî yo, bedilnawo, bi tirkî kerdo Çavli.

Himbêl nabênê di koyan do. Nabênê koy Bînokî û koy Himbêlî do. Ca yê dewa Himbêlî deşt a dûz a.

Ziwanê qalîkerdişê dewijanê dewa Himbêlî Kurdî yo. Şarê dewa Himbêlî bi di lehçayanê kurdî qalî kenê. Kirdkî (Zazakî û Kurmancî). Şarê dewi wirdî lehçeyan zî zanê. Kesê ki kirdkî qalî (qisey) kenê hina zêde yî. Kesê ki kirdasî qalî kenê tayê. Tenê bavika `Elo Ciboyan hetê kê Qasoyan kirdasî qalî kenê.

Wextê gedeteya mi di, heme dewijê dewi bi kurdî qalî kerdênê. Her çiqas şarê dewi jîyana xwi ya rojane di girêdayê edet, çand û kultirê kurdayeteybî zî, xeynê çend kesan, zafê dewijan, derheqê netewe û dîroka Kurdistanî ra bêxeberbî. Gor vatişanê qorê dewijan, vatê verê wext wext mala Cîgerxwîn hameynê kê Şêxo yê Rihik, bi Mela Mihemed, qeza Pîran ra şex Meydîn, Mala Awbekir kurdîtey ser o têdir sohbet û minaqaşey kerdênê.

Dewijê dewa Himbêlî heme musilmanî. Dewijî heme sûnî yê. Meshebê Henifî û Şahfî yê. Bakurê Kurdistanî di Camî ya ´ewilî, qeza şaristanê Karsî ya Arpaçay di terefê hukumdarê (emîr) Şeddadîyan Ebul Manucehr Şavur bi namê Ebul Manucehr serra 1072 di virazîya. Viraştena ena Camî ra pey dest bide bîyo serranê 1091-1179 di mentîkanê Kurdistanî di Camî, ênî û pirdî (koprî) virazîyayê.

Camî ya dewa Himbêlî serra 1200 di virazîya ya. Wexta ki kes şono mîyanê heyata Camî bero ´ewil nê, bero didin di cor di lengerê berî sero, yew kerra ser o 1200 nûşte wo. Viraştena dîroka Camî ra naşti ki ma hesab bikê, dewa Himbêlî ya enkayên 821 serri kehena.

Mektebê tirkan, yê dewa Himbêlî, serra 1951 di virazîya wo. Mêrdim şêno vajo, ay wertan di, verê dewa Bîrsînî di, dim ra dew a Himbêlî di mektebê tirkan virazîya wo. Himbêl di kesê wendey zafî.

Himbêl verê dewêda zaf gird bî. Wextê gedeteya mi di dewi teqrîben 150 xane vêşêr bî. Dewa Himbêlî raya ewilî serra 1968 di koçberey virazîyaya. Sebebê koçberey weçînayîşê kêwatey (muxtareya) dewi sero bi. Şarê dew bibi di qisim. Yew qisim paştî daynê Alî Kardaş, qismo bîn zî paştî daynê Zulfî Aslanî. Weçînayîşê kêwatey sero şer (lej) vejîya. Eno sebep ra nêmê şarê dewi koçber bî, şî şaristanan di bi ca bî. Enkay dewi 50 - 60 xane menda.

Gor vatişanê dewijanê ma yê verênan, Himbêl dewêda kehena û gor dewanê dormî dewêda gird bîya. Himbêl wexto kehen di cay dezgehê firaqan bîyo. Cay dezgehan di dêzikî, xilî, kûzî û tewir tewir firaqê xilikênî virazîyayê. Gor vatişanê kesanê verênan şarê dewanê dormî hameynê Himbêl di lazimeya keyanê xwi temîn kerdênê.

Corê dewa Himbêlî di yew Giro berz esto. Eno gir serbê dewi di hêgadê Xelîlê ´Erikan mîyan do. Gor vatişanê şarê verênî vanê dîrok di girê anasarênî wextê tofana Nûhî di Kurdistan di viraziyayê. Şarê mentîqan semedo ki xwi tofana awk ra hemet bikê, dest bi viraştişê anasar Giran kerdo. Zaf dewanê Kurdistanî di Girê anasarênî estê.

Gor yewna vatişî, yew tarîx di yew kerra bindê ´erdê enê Girî ra vejiyaya. Ena kerra ser o bi farîsî tay nûştey nûsîyaye bî. Gor nûştê serdê ena kerra, eno Gir wextê hukumdaranê Sasanîyan, Sefevîyan û şah Ismalî di virazîya wo.

Maya ma Fatma hertim ehlê malbata ma rê bahsê hêgayê pêrdê xwi Xelîlê `Erikan yo ki eno Gir tedewo kerdênê. Maya ma vatê yew roj şêx Hadî hamebi dewa Himbêlî. Şêx Hadî hamebi kê pêrdê mi Xelîlê ´Erikan. Şêx Hadî pêrdê mi ra vatbi ez wazena ki ti mîyanê enê hêgayê xwi di gorebê yew banî ca bidê mi. Ez xwi rê yew ban tede viraza. Eg ti ena waştena mi bîyarê bi ca, ez do zaf kêfweş ba. Pî mi ena waştena şêx Hadî ard bi ca. Hêgadê xwi mîyan di cay yew banî da şêx Hadî. Şêx Hadî enê Girî ser o yew ban viraşt. Banê do zaf gird, gor ay wextî heze yew saray.

Şêx Hadî mêrdimê do baş bi, kesê do haldê xwi di, bêzirar û alîmêki bi. Şêx Hadî dewa Bîrsin î di jîyan kerdênê. Nabênê dewa Himbêl û Bîrsinî, bi peyatey teqrîbena vîst deqe nêmse´etêki esto. Yew wext ra pey Şêx Hadî wefat kerd. Wefat kerdişê şêx Hadî ra pey dem dem lajê Şêx Hadî, `Evdil Hadî omnanan hameynê enê banî di dîrê mengî mendênê. Ki omnan qedîyaynê, ´Evdil Hadî şînê dewda xwi. Yew wext ra pey ´Evdil Hadî, hêdîna nîyameynê dewa Himbêlî. Yew midet ra pey ma pêhesîy ki `Evdil Hadî, hêga yê pêrdê mi Xelîlê ´Erikan xwi ser o tapû kerdo. Ma ´Evdil Hadî da mahkema. Ma waşt ki hêgay pêrdê mi Xelîlê `Erikan peydi bigîyê.

Mahkema di, di şadan vat, ma zanê eno hêga, hêgayê Xelîlê ´Erikano. Xelîlê ´Erikan tenê cay yew banî dawo şêx Hadî. Hakima ki dawa ra hewnîyaynê cenîya Salim Ensarîoglî bî. Salim Ensarîoglî û Evdil Hadî bacanaxê pê bî. Hakima xanim, raştey, heq û huquq dabi yew kinar, mêldarê kerdbî, wijdanê xwi binlig kerdbi, xwi dabi kêleka neheqan. Huquq destê vergî di bi. Ma fek mahkema ra verda. Dim ra ma pê hesîyay ki `Evdil Hadî bêxebera ma, bê ki ma ra vajo, hêgayê pêrdê mi Xelîlê ´Erikan iroto bi yew dewijê ma. Yew vatişê verênan esta: ”Qijik weyeki wa çimê to vejo”.

Wextê gedeteya mi di hema corê Camî di mîyanê hewşê banê Welî yê ´Usmanî di çayxanê Welî bi. Şarê mehela qorê bi roj hameynê eno çayxane di roniştê, kewtênê mîyanê sohbetan.

Himbêl dewa awî nîya. Verê awka dewi, awka bîran bî. Corê dewa Himbêlî di yew bîrê awki bi, tira vanê bîr o pîl. Awka enê bîrî bindê érdî ra dezîyaynê (herîkîyena) û qet ziwa nêbînê. Awka enê bîrî heze cemedî honik bî. Wexta ki kes awka enê bîrî şimitênê(werdênê), heze riwen mêrdimî ro helîyaynê.

Wextê gedeteya mi di, hema roj hilatê bîrê Pîlî di yew ênî yê awki bi. Eno ênî enkay esto çinîyo ez nêzana. Awka enê ênî zî bindê ´erdî ra herikîyaynê. Rojhilat di nabênê bîrê Pîlî û ênî di cay kirasşo(cay cil şitişî) yê kebanîyanê dewi bi. Kebanîyê dewi hameynê eno kirasşo di cil û nivînê malbatanê xwi şitênê. No bahdî ez pêhesîyaya ki, Ensarî lajê Qaso yê Mihemedê Qasoy cay kirasşoy di ban viraşto.

Wextê gedeteya mi di rojawonê bîrê Pîlî di yew dara tiwir a xişêni bî. Hema biney rojawonê ena dara tiwêr di yew çayxane bi. Eno çayxane, ê Zilvî Aslan î (Hurik) bi. Dim ra cay enê çayxanî di bîna nêweşxanî(saxlik ocagî) virazîyay. Dewanê Kurdistanî di viraştişê bînanê nêweşxanan(sağlıkocaği) wexta ki rehmetî Yusuf Azîzoglu wejîrê tenduristî bi, virazîyayê.

Wextê xorteya mi di sazî ya YSE hewşê mektebî di sondaji daybî piro awkêda zafi vejîyaybî. Dim ra dewijan mîyanê dew di, ca yê do berzê di, yew ´enbar viraştbi. Awki sondaj ra şînê bi enê ´enbarî, weyra ro zî bi keyanê dew ro vila bînê. Hewşê mektebî di bi sondaji vetişê awki ra pey, awka bîrê Pîlî kemî bîbî.

Debara dewijan bi weyekerdena terş û dewar, romitişê zad û tenan ser o ya. Dewijî en zaf bizan, mêşnan û mangan weye kenê.

Dewa Himbêlî di hêgayê tay bavikan zafî, tay bavikan zî tayê. Kê şêna vajê, taybo zî, hema hema her dewij dîrê parçey hêgay jê estê.

Dewa Himbêlî di bavikî estê, ´eşîrî, axay û mîrey çinî yê. Hezê heme dewijanê dewanê Kurdistanî, nabênê bavikanê dewa Himbêlî di zî, ray rayan, wext ra wext, nerehetey virazîyaynê. Hejmara kesanê kam baviki zêdebo, serdestey bi bavikanê bînan kerdênê. Wext ra wext serdesteya bavikan bedilîyaynê.

Dewa Himbêlî wextê gedetey û xorteya mi di şên bî. Ki bînê verbi şanîya, bînê şemate û qelabalixê dewijan.

Xortê dewa Himbêlî wesaran orxman û banan ser o kabey û hakî kay kerdênê. Gedê dewi silgoyan ser o kele, xêza lingorî, qirqît, topa çiwî, kipînos, gami vistiş, birgoşt, letqoqo, çoxarê, mîyanê kuçan di limitiş, dîqoy, anasar kay kaykerdênê.

Gedê dewijan şanan şînê keyanê cîranan, yewinî rê estanikî vatênê. Xortê dewi axpînan di tê rey da kerra quwetî û hîrê gami vistênê.

Hertim kebanî yê dewijan yewînê rê bînê alîkar. Ki ardî, nan û çi lazemeya kebanîyan bibînê, zaf rehet şînê yewînî ra bi deyin girotênê. Kebanîyê dewijan bi qedir û qîmet lazimey û çinêbîyayena yewînî temîn kerdênê.

Kebanîyê dewijan hema hema heme, her şano êne, semedê merdîyanê xwi, şamîya merdîyan vila kerdênê. Kebanîyanê dewi verê ki ehlê malbati şamîya şanî borê, semedê xêrê merdîyan, ya yew nani, ya yew namkîya şamî girotê berdê daynê keye wo ki debara jê rind nêbî. Kebanîyanê dewijan bi minasebetê şamîya merdîyan dew di ardimeya malbatê ki debara jîni rind nêbî û mîyanê çinêbîyayen di bî kerdênê.

Kebenîyê dewijan rojanê german di verojan(verijkan) di hameynê têhet, peşim, ya zî mû yo ki rêştan ra piştebi, tenik tenik, him riştênê, him têrey di bahsê werênanê xwi û qalê mîyanê dewi kerdênê. Keynê dewijan yê ´ezebî, orxmanê banandê xwi ser o tuncikîya ronişte, wirdî wirdî, him firaqê malbati şitênê, him zî xwi ver di hêdî hêdî deyrî kerdênê. Yew yew lajê dewijan yê xortî, banan û orxmananê xwi ser o çalim vistênê, pabokê heskerdoxanê xwi bî, ki heskerdê jîn keyandê xwi ra vejîyê şorê bîran û ênîyan ser. Keynê dewijan yê xort û ´ezebî, bi behanê veynayîşê heskerdanê xwi, mayanê xwi ra vatênê ez na şona bîrê Pîlî ra awki ana. Enê vatişan ra pey, keynê dewijan, satilî, ya zî dewilê awki girotê, ritik, resne, şirît û kinê awki dekerdê xwi binçengan, keyandê xwi ra vejîyaynê, mîyanê kuçan ro, bi lez û bez şînê verbi bîr´ê Pîlî ya.

Şiwanan û gavanan wesaran colê terş û dewarî yo ki hilanê sibay dahli û yaban ra ardênê keye, qîri qîri û şematê kulftan, marayîşê bizêkan, berxan, mîyan, bizan, orîyayîşê golikan, mangan, silgoyan ser o vengê qirpi qirpa dîkan û ´ewti ´ewta kutikan têqelibîyaynê. Mîyanê dewi ra heme tewir ra vengî hameynê. Yew rayan heze ki vajê, ma zî nayê ewta yê, veyîndayîşê dîkan û zirayîşê heran goşî kerrî kerdênê. Serêsibayan hewşan û orxman sero meşkê doy çatmana daliqnayeybî, gurmi gurma vengê meşkanê kebanîyanê dewijan hameynê, do nîrtênê. Gor vatişanê dewijê ma yê ki ´emirdê mi dê nika dew di vengê şemete û qelebalixê dewijan ya qet nêmendo ya zî tay mendo

Nika dewijê dewa Himbêlî mîyanê hêgayanê xwi di bi sondajan awki veta. Nika zafê dewijê dewa Himbêlî mîyanê hêgayanê xwi di banî viraştê. Dewijan mîyanê hêgayanê xwi di tewir tewir darê fîkîyan ronayê. Her dewij mîyanê hêgadê xwi di, mîyanê bandê xwi di, xwi îzole kerdo. Ne vengê malba jê şono bi malbatanê dewijan, ne zî vengê dewijan yeno bi malbata jê. Ne kulfetê jê vengê kulfetanê malbatanê dewijan eşnawenê, ne zî kulfetê malbatê dewijan vengê kulftanê jê eşnawenê. Nika kulfetî dewijan nêşonê yewînî het têreydi kayan kay nêkenê. Gedê dewijan mîyanê keyandê xwi di, telefonê destan destê, telefon di, ya kayanê elektironikan kay kenê, ya zî kayê ki gor bi ´emrandê jîni nîyê temaşe kenê. 

Nika kebanîyê dewijan nêşonê lazimeya keyanê xwi yewînan ra deyîn nêkenê. Her dewijê dewi hêgada xwi mîyan, di têra dûrî, bi kur û kulfetê xwi ya, tik û tenê, bananê dewijandê xwi ra dûrî, mîyanê keyandê xwi di îzole bîyê, televîzîyonan ver di, temaşê dîzîyan û fîlman kenê. Fertê malbati mîyanê ode di her yewê yew ca di ronişte bi telefonê destan mijûl bîyaye, bêveng, yewrayan bi vengê hameyîşê mejajê telefonan, vinciqyenê, bi lez û bez mesajanê telefonan ra hewnîyenê. Fertê malbati indi ki tesîrê jîyana xwi tenêfikirîyayîşî di mendê, cîranê jîni veyşan û teyşanê ra bimrê, pê nêhesîyenê. 

Nika extîyarî dewi nêşonê verojan di têheti nêroşenê, bahsê verênanê xwi nêkenê. Kal û pîrê dewi, her yew, mîyanê hêgayandê xwi di, mîyanê banandê xwi di, sekuyan sero, tik û tenê, verojan di ronişte, germêya tîna rojî ver di, mîyanê xelmaşê hewnî di, niştişê mêsan bi fek û vinan, hewno şêrîn ra xwi hesîyenê.

Dewa Himbêlî, dewa ma ya delali, ya ki verê zaf şênbî, mîyan ra tewir tewir vengî hameynê, nika bîya heze kerga ki ti pirçê ja birûçiknê, rip û rût menda. Ca wo ki verê ma tira vatê dewa Himbêlî, nika çend banan vêşêr, cay bananê dewijan bîyo xirbî. Gor vatişan vanê ca yê xirbanê dewijan di darê incîlan vejîyayê. DEVAM EDECEK...