Verê mîlad di (M.Ö.) 95 di nabênê çemanê Dicle û Fırat di bi namê Sophane. (Kurdê Zaza yê).
Dîrok di raya ´ewilî verê mîladi (M.Ö. 678) di bavik û´eşîrê kurdan hamê têhet, yewbîyayena xwi viraşta û bi şiklo konfederal serekeya Kîros di împaratoreya Med beyan kerda.
Dîroka kehen di hukumdaranê ki ´erdnîgarêya Kurdistanî dagir kerdê
Dîrok di rijîyayîş û cêserkewtana hukumdareya kurdan ra pey, tewir tewir hukumdarê miletan wext wext hamê Mezopotamya dagir kerda. Verê vukumdaranê Sasanî û Bîzans. Kurdî raya ´ewilî nabênê hukumdaranê Sasanî û Bîzans di bîyê di parçey. Dim ra tirkê Turanî, hukumdarê Selçukî û Osmanî hamê Kurdistan dagir kerdo.
Sedserra hewtin di (7. Yuzyilar) bi fetihkerdişan ordîyê ´ereban bi namê ummeta Mihemed pêxemberî hamê ´erdnîgareya Mezopotam ya ser di. 633 di nabênê seresker Halîd bîn Velîd û hukumdaranê Sasanîyan di new şerî virazîyayê. Netîcê enê şeranê giranan di hukumdarê Sasanîyan bi qewmê xwi ya tabîyê misulmaney bîyê. Bi hameyîşê musilmaney kurdî û miletê ki Mezopotamya di jîyayê sedi % 95 musilmaney qebul kerda û tabîyê ummeta Mihemmed Pêxemberî bîyê. Mezopotamya di miletanê ki nêwaşto dînê xwi bibedilnê, bibê musilman, terefê hukumdaranê Mavîye û ´Ebasîyan ra zaf zilim û tahda veynaya. Bi qiflan têreydi musilmaney qebûl kerdişê kurdan nabênê 637-642 di wextê xelîfo didin Ömer bîn Hattab di dest bide bîyo.
Wexta ki ordîyê ´ereban bi namê ummeta Mihemed Pêxemberî hamê Mezopotam ya ser di kurdi bê ki namê netew û kurdbîyayena xwi bidê aver, miletperestê bikê, bi bawereya sade û sadik, bi zerîya sade û safi, bi bavikan û ´eşîranê xwi ya, sed di 95 şarî musilmaney qebul kerda.
Mîyanê ordîya musilmanan di zaf kesê ki bi ´eslê xwi kurdbî, bi namê mileta xwi nê, bi namê şexsê xwi, zaf qahremaney kerda. Mînak, Selhedîn Eyubî yo ki bi ´eslê xwi kurdbi û serleşkerê ordîya musilmanan bi, bi namê ummeta Mihemmed pêxemberî hukumdaranê Bîzanssan vero şer kerdo, zaf welatî dekerdê bindê hukumdê xwi û hukumdarey kerda.
Yewna mînak, wextê Mihemmed pêxemperî di mîyanê kurdan di kes´o ki ´ewilî musilmaney qebul kerda Ceban el Kurdî û lajê jê Meymun el Kurdî yo.
Yewna mînak, hameyîşê musilmaney ra pey serranê 1091-1179 di yewem kes, cenîya kurd Fahru'l-Nisa Mezopotam ya di kitabê hedîs û hatat nûştê.
Kes şêno dîrok di mînakanê anasar şexsîyetê ki bi ´eslê xwi kurdbî, bi namê mileta xwi nê, bi namê miletanê şarî netew welatî viraştê. Nika zêdeyê vîst netew dewletê welatê ´ereban este. Rojhilata wertî di xeynê kurdan, netew welatê heme miletan estê.
Ena bawermendeya ´eşîran, axan, mîran û kesayetê kurdan, ya saf, durust, sadiq û saade, bîya sebep ki, kurdî heya eyro zî mesala viraştena netewa Kurdistanî di bêpar mende yê. Bi yewna vatiş, enê bavik, ´eşîr û şexsîyetê kurdan yê anasarênî, şarî rê xele kuto, xwi rê poş kuto. Şarî rê masey tepiştê, xwi rê kesey tepiştê.
Miletê bînê yê ki Mezopotamya di jîyan kerda û jîyayê, wexta ki musilmaney qebûl kerda û tabîyê ummeta Mihemmed Pêxemberî bîyê, hezê kurdan saf û sadik nêbîyê. Bavikê tirkan, farisan, afganan, ´ereban û miletanê bînan wexta ki musilmaney qebûl kerda û tabîyê ummeta Mihemmed pêxemberî bîyê, milet û netewa xwi nêdaya yew kinar, bi namê bavikan, ´eşîran, netew û mileta xwi musilmaney qebûl kerda û tabîyê ummeta Mihemmed Pêxemberî bîyê. Dim ra mîyanê wextî di enê miletan umetbîyayena Mihemed pêxemberî, kerda rêza didin, bi namê bavikan ya zî bi namê milatanê xwi netew welatî viraştê.
Nika sed di 95 yê kurdan muslimanî. Hejmara kurdan ya zafi, Sûnî û mezhebê Şafî yê. Hinda hejmar´a Şafîyan nêbo zî, yew qisimê kurdan meshebê Henifî yê. ´Erdnîgareya Kurdistanî di nika hejmarê ki kurdê ´Elewî, Şîî û yew qismê do şenik, sedi 5 kurdê Êzîdî, Cûhî(Yahûdî) û Xiristîyanî zî estê. Wexta ki Mihemmed pêxember ganîbi, meshebî çinêbî. Dîrê rojî merdişê Mihemmed pêxemberî ra pey semedo ki kam beno xelîfe, şerê desthilatdarey (îktîdar) dest bide bîyo û dim ra zî meshebî virazîyayê.
Nabênê serranê 1623 û 1639 di şero ki nabênê împaratorê Osmanî û împaratorê Sefewîyan di bi, bi peymana Qes ra Şîrin 17 aşma gulan serra 1639 di peynî bide hemo. `Erdnîgarîya Kurdistanî bi peymana Qes ra Şêrîn serra 1639 di nabênê împaratoranê Sefewîyan û Osmanî di bîyo di parçey. Kurdê rojhilatî bindê destê împaratorê Sefewîyan di medê. Kurdê başûr, bakur û rojava zî bindê destê Împeratorîya Osmanî di mendê.
Bavik, ´eşîr û axê kurdan ena bawerey û girêdayena xwi ya musilmaneya sade û sadiq wextê Împeratoreya Osmanîyan di zî nêbedilna wo, dewam kerdo. Kurdan tim împaratorê Osmanî heti ca giroto, dijminanê Împeratorê Osmanî ver o şer kerdo. Împaratorê Osmanî zî semedê(qandê) berjewedeya(menfeet) xwi, bi namê mor û kurk, ray ra berdena tay mentîqanê Kurdistanî daya tay bavik, ´eşîr û axayê kurdan yê ki sed ra send girêdayê Împaratorê Osmanî bî. Wexta ki Împaratorê Osmanî ray ra berdena tay mentîqanê Kurdistanî daya enê bavik,´eşîr û axayanê kurdan, bi şert û şûrt daya. Împaratorê Osmanî enê bavik, ´eşîr û axayanê kurdan ra vato mentîqa Kurdistanî bindê selehetê şima da, şima çim û destê Împaratorê Osmanî yê, wezîfe yo sereke, şima gerê mentîqan di mîyanê şarî ra qamçûr(vergî) û esker kom bikê, împaratorê Osmanî rê berşawê.
Împaratorê Osmanî semedo ki berjewendeya(mefeaat) xwi mîyanê kurdan di perçîm û saxlem biko, kewto mîyanê hewldananê dek û dolaban, polîtîka ya ki têra biabirni, parçe biki û ray ra beri dekerda ray(dewre) . Bi ena ray ra berdena nêm azadîya xapînok û bi xwi ya girêdayeni, têkoşîna ki bavik ´eşîr û axayê kurdan yê welatparêz û welatheskerdoxan semedê azadîya Kurdistanî daynê, semedo ki mîyan di dibendey virazo, qels û parçe biko, şarê Kurdistanî têkoşîn ra dûrî fîno, bîyayena kurdan temamî înkar nêkerda. Namê bavikan, mentîqan û dewanê kurdan yo ki bi kurdî bi, nêbedilnawo, nêkerdo bi tirkî yê Osmanî. Heta hukumdarê Selçukî Siltan Sencer semedo ki xwi bi kurdan tam bido bawerkerdeni, serranê 1117-1157 di bi Fermî(resmî) ´erdnîgareya kurdan ra vato Kurdistan.
Wextê împaratorêya Osmanîyan di seranserê Kurdistanî di wext wext serehewanayîşê bavik, ´eşîr û axayanê kurdan yê welatperweran û welatheskerdoxan.
Devamı