Dîrok û biyografiya dewa Himbêl î (Embêl) 

   Dew a Himbêl, Amed (Dîyarbekir) ra 76 km dûrî ya. Himbêl, nabên ê Erqenî û Pîranî do. Himbêl verê girêdayê qeza Madenî, dim ra girêdayê Gêlî, nika zî girêdayê qeza Pîranî (Dicle) yo. Himbêl, Pîran ra 16 km dûrî yo. Omnanan her çiqas zaf germbo zî saya vayê Himbêlî ra honoko, zimistanan zî zaf serdo. Qalêda verênan esta, vanê: 

• Va, yeno vay Himbêlî dano pajandê Gêlî  

  Dîrok a dewa Himbêlî zaf keyena. Cay dewi verê mentîqa Korti di bî ya. Dim ra hame mentîqa Xiraba. Dim ra zî hame cawo ki (ke) enkay dew teda ya. Namê dewi verê Hembol, dim ra biyo Herbêl, dim ra biyo Çembêl, en peynî di biyo Himbêl, Tirkan zî kerdo Çavli. 

  Himbêl di (de), bi di lehçê kurdî qisey beno. Kirdkî (Dimilî) û Kirdasî (kurmancî). Dew di dewijî wirdî lehçan zî zanê. Kesê ki kirdkî zanê hina zêdi yî. Kesê ki kirdasî qisey kenê tayê. Kirdkî hina zaf qisey beno. Kirdasî qalî (qisey) beno. Tenê bavika Qasoyan kirdasî qisey kena. Wextê qijkeyda mi di heme dewijê dewi kurdî qisey kerdênê. Hemekes kurd bi. Her çiqas şarê dewi jîyana xwi (xui, xo) na roja ne di girêdayê edet, çand û kultirê xwi bi zî tek tûkan derheqê netewe û dîroka Kurdistanî ra xeberdarbî zafê dewijan bêxeber bî.  

  Himbêl di Camî 1200 di virazîya ya. Dewijî heme sûnî yê. Meshebê Henifî û Şahfî yê. Himbêl di 1951 di mektebê tirkan virazîya wo. Mêrdim şêno vajo, ay wertan di, verê verêkan dew a Himbêl î di mektebê tirkan virazîya wo. Himbêl di kesê wendey zafî. 

  Himbêl nabênê di koyan do. Yanî nabên ê koy Bînokî û Koy Himbêlî do. Cay Himbêlî deşt a dûz a. Himbêl dewêda awî nîya. Awka dewi awka bîran a. Serbê dew a Himbêlî yew bîr ê awk esto, tira vanê bîr o pîl. Awka enê bîrî bindê érdî ra dezîyena (herîkîyena) û qet ziwa nêbena. Awka enê bîrî heze cemedî honik û heze riwen mêrdimî ro helîyena. No bahdî hewşdê Mektebî di sondaji daya piro awkêda zafi vejîya ya. Dewijan dewi miyan di cayêdo berzê di yew énbar viraşto. Awki sondaj ra şona bi enbarî û weyra ro zî bi keyan ê dew ro vilabena. Hewşdê mektebî di bi sondaji vetişê awki, awka bîrdê Pîlî kemî bî. 

  No bahdî dewijê dewa Himbêlî hêgayandê xwi mîyan di bi sondajan awki veta. Hêgayandê xwi mîyan di tewir tewir darê fîkîyan ronayê. Hema hema heme dewijan hêgadê xwi mîyan di ban viraşto. Dew bîya dewê da awî. Qando ki her dewij hêgadê xwi mîyan di ban viraşto, caw ki verê dewi tedebî, çend keyan vêşêr cay bananê dewijan bîyo xirbî. Dewa himbêlî ya ki verê şênbî enkay bîya cayê xirban. 

  Debara dewijan bi weyekerden a terş û dewar, romitişê zad û tenan ser o ya. Dewijî en zaf biz û mêşnan û mangan weye kenê. 

  Tay bavikî hêgay jînî zafî û taynan zî tayê. Kê şêna vajê taybo zî, her dewij gorebê jê hêgay jê esto. 

   

  Fîkî yê dewi  

  Unguri, alimçey, say, mişmişî, încazî, xewxî, gozî, çîlekî, beşîley, qawinî, hindî, qitî, xiyarî. 

  Qando ki her dewij hêgadê xwi mîyna di sondaji daya piro û awki veta, heme tewir tar (firingî, îsot, balcanê sîyay, lobî, bamye) ronenê. Himbêl di hemma hemma her dewij rezê jê esto. Rezî pê ro mêwê mazirma yê. Her rez di tay mêwê cisanî zî estê. Mêwê cisanî tay, zaf nî yê. Ingura mazirma hina zafa. Wextê rezgirênayîşan dewijî şîrê ungura mazirma ra êmîşê xwi nê zimistanî temîn kenê. 

  Êmêş: Bastêx, kesme, helawi, helawî, sincoxî, lepikî û çalme. Dewijan ki gorebê îhtîyac ê xwi êmîş temîn kerd, ungura xwi ya zêde benê şeheran di uroşenê, pê êhtîyacîya malbata xwi temîn kenê. 

   

  Darê fîkî yê yabanî 

  Teyêr, Simzi, Qoçik, Hemroy, Rêxokî, Tuwêrî, Dirişkî, Incîrî, Qizban û Tirşongî 

   

  Daristanê dawi 

  Mazêr û şavlêr o.  

   

  Himbêl dewêda gird a. Dewêda teqrîben 100 xane vêşêr bî. Himbêl raya ewilî serri 1968 di koçberey virazîyay. Sebebê koçberey weçînayîşê muxtareya dewi sero bi. Dew bîbî di qisim. Yew qisim pastî daynê Alî Kardaş, qismo bîn zî paştî daynê Zulfî Aslanî. Weçînayîşê muxtarey sero şer (lej) vejîya.  

  Eno sebep ra dewi bî di felqey û nêmê dewi koçber bi şî şaristanan. Enkay dewi 50 - 60 xane menda. 

  Corê dewa Himbêlî di yew gir o berz esto. Gor vatişan, vanê Girê anasarênî wextê tofan a Nûh î di Kurdistan di viraziya yê. Şarê mentîqa qando ki xwi tofana aw ra hemet bikê, dest bi viraştişanê Giran kerdo. Zaf dewanê Kurdistanî di girê anasarênî estê.  

  Yewna vatişî gore, yew tarîx di yew kerra bindê enê girî ra vejiya ya. Ena kerra ser o bi farîsî tay nûştey nûsiya yê. Gor nuştişê ena kerra, eno gir wextê Pers û Safevîyan di, wextê şah Ismalî di virazîya wo. 

  Vatişanê verênan gore Himbêl, dewêda kehena û gor dewanê dormî dewêda gird bî ya. Wexto kehen di Himbêl di cay dezgehê firaqan bî yo. Cay dezgehan di dêzik, xil, kûz û firaqê xilêkênî virazîya yê. Gor vatişanê kesanê verênan dewê dormî hameynê Himbê di lazimeya keyandê xwi temîn kerdênê. 

  Eno gir wertê dew a Himbêl î di hêgadê bawkaldê mi Xelîlî mîyan do. Xelîl pî marda mi no. Tira vane Xelîlê Erikan. Rojê şêx Hadî yeno Himbêl. Şêx Hadî şono kê bawkaldê mi Xelîl î. Bawkaldê mi Xelîlî ra vano: 

• Ez wazene ki ti enê hêgadê xwi miyan di gorebê yew banî ca bidê mi. Ez wazena xwi rê ewta di yew ban viraza. Eg ti ena waştena mi biyarê ca ez zaf kêfweş bena. 

  Bawkalê mi Xelîl ena waştena şêx Hadî ano bi ca. Hêgadê xwi mîyan di cay yew banî dano şêx Hadî. Şêx zî enê girî ser o ban virazeno. Banêdo zaf gird, gor ay wextî heze yew saray bî. Gor vatişan, eno şêx mêrdimê do baş bî yo. Haldê xwi di, bêzirar, şaîrvan û alîmêki bî yo. Şêx Hadî dewda Bîrsin î di jîyan kerdênê. Nabênê dewa Himbêl û dewa Bîrsin î bi liggan teqrîbena pancês vîst deqe yo. Yew wext ra pey Şêx Hadî wefat keno. Wefat kerdişê şêx Hadî ra pey dem dem lajê Şêx Hadî amnanan hameynê bandê pêrdê xwi di dîrê mengî mendênê. Abdul Hadî qando ki lajê şêx Hadî bi, dewanî dormî jê ra zî vatênê şêx. Ki amnan qedîyaynê, Abdul Hadî şînê dewda xwi. Yew wext ra pey lajê şêx Hadî, hêdîna nîyameynê dew a Himbêl î. Yew midet ra pey malbata ma pêhesîyena ki Abdul Hadî lajê şêx Hadî, hêgay bawkaldê ma Xelîlî xwi ser o tapû kerdo. Malbata ma, Abdul Hadî lajê şêx Hadî, da mahkema, waşt ki hêgay bawkaldê ma peydi bigîyo. Hakimo ki mahkema ra hewniyaynê û dahwa girotbî xwi dest, nasê şêx Salim Ensarîoglu bi. Salim Ensarîoglu û Abdulhadî bacnaxê yewbînanê. Banê Salim Ensarîoglu dew a Bazbindi di bi. Hakim tam yew kepaze bi. Mahkema di, di şadan va: 

• Ma zanê eno hêga, hêgayê Xelîl ê Erikano. Xelîl tenê cay banî dawo şêx Hadî. 

  Feqet hakim qerar da ki, him ban û him hêga ê Abdulla Hadî yo. Hakim raştey, heq û huquq dabi yew kinar, wijdanê xwi binlig kerd, xwi dabi kêlek a neheqey. Huquq destê vergî di bi. Malbata ma hewnîyay ki sernêkuwena, fek mahkema ra verda. Abdulhadî tam yew çete bi. Dim ra ma pê hesiyay ki Abdul Hadî der û dormê xwi di gelek şar xapêno wo. Yew wext ra pey, bêxeberda malbata ma, Abdul Hadî hêgay bawkaldê ma irot bi yew dewijdê ma. 

  Dewa Himbêl di Bavikî estê, Eşîretî çinî yê. Himbêl di axa çinî yo. Her bavik, kar û guredê xwi dê. Ray rayan nabênê bavikan di nerehetet virazîyaynê. Kam bavik a ki hejmara ja zêdi bo, serdestey bavikanê bînan kerdênê. Wext ra wext serdesteya bavikan bedilîyena. 

   

  Dewê ki dormê dewda Himbêlî dê  

  Heselm: Heselm, verê dewa Armenîyan bî, enkay Armenî tedi çinî. Şarê dew bi kirdasî qalî (qisey keno). Himbêl ra bi lingan tekrîbena 20 deqe dûrîya. 

   

  Bînok: Bînok Himbêl ra bi lingan 10 -15 diqey dûrî yo. Bînok di kirdkî qisey beno. Dewêda awîya. Yew ênî ena dewi esto, ti ra vanê ênî yo sipî. Awka enê ênî bindê koy ra yena, awêda zafa û heze cemedî honika. Dewi bi daranê fîkîyan xemilnayaya. Bostanê tar û turî dewi di zafo. Zafê dewijê ena dewi, mêrdimê mîrandê Gêlî ra yê. Zaf tay dewijî zî kirdbî. Dewleta Osmaniyan Alayê Hamîdî yan (Hamîdîye alaylari) Kurdistan di viraştî bî. Dewleta Osmanî selehetê serleşkerê Alayan ê Hamîdîyan dabi Mîran û Began dest. Gêl destê Mîran di bi. Mîrê Gêlî zî benê serleşkerê alayanê Hamîdî. Selehet dekweno destê Mîrandê Gêlî. Mîrê Gêlê dewandê dormî di kora yew dewa awî esta bi zor, belaş hêgayê dewijan giroto xwi ser o tapû kerdênê. Dapîr a mi Sejik hertim fertanê malbata mara vatê: 

• Serekê cendirmanê Alayanê Hamîdî yan Mîrê Gêlî bî. Şarê dawandê dormî eskerandê Alayan ê Hamîdî yan ra vatênê cendirmê bejikî. Cendirmê bejikî ki bindê hukmê Mîran di bî, bi eslê xwi dewandê dormî ra bî û kesê ki nokerê ya Mîran kerdênê. Mîranê Gêl î enê cendirmê bejikî girotê xwi het, tahda û zulim bi dewijanê dewandê dormî kerdênê. Adir dewan sero varnanynê. Wextê kutişê ciwênan Mîrê Gêlî cendirmê bejikî girotê xwi het, dewan ra gêraynê, hameynê ciwênan ser, kêfê jîni çiqas biwaştênê, bi zor û tahda tene û zad dewijan ra girotênê. Bi zor û tahda hêgayê dewijanê dewandê dormî girotênê xwi sero tapû kerdênê. Mîranê Gêlî, di hêgayê bawkaldê şima zî, bi zor girotî day mîrandê Bînokî û jîn ser o tapû kerdî. Papor ser o, taxê dewa Himbêlî û Bînokî di, cawo ki makîney vindenê, hêga wo ki bindê papor di û hêga wo ki serbê papor do, wirdî hêgay zî ê bawkaldê şima yê. Mîrê Gêl î enê wirdî hêgay bi zor ma ra girotî day mîredê Bînokî. Hêgayê ki bindê cêr û cordê dê papordê, heme ê Himbêlijanê. Mîran bê ki çî yê bidê dewijanê Himbêlî, bi zor dewijan ra girotî û xwi ser o tapû kerdî.  

  Şêxmedan: Dewijê dewa Şêxmedan kirdkî qisey kenê. Şêxmedan dewêda şenika, tenê çend xane ya. Ena dewi, dewda Bîno kî ser o hesibîyena. Dewijê ena dew zî mêrdimê mîrandê Gêlî bî. Zaf tay dewijî zî kirdbî. Dewêda awîya, bi daranê fîkîyan a xemilnaye ya. 

  Hopi: Hopi verê dewa Armenîyan bî. Enkay Armenî tedi çinî yê. Temamê dewijan bi kirdkî qisey kenê. Dewêda awîya. Dewi bi daranê fîkîyana xemilanaye ya. Bostanê tar û turî ena dewi zafo. Yew qismê dewijê ena dew zî eqrebê Mîranê Gêlî yê. Himbêl ra bi lingan 1 seet dûrî ya. 

   

  Şilbetan: Şilbetan, Himbêl ra bi lingan 10 diqey dûrî yo.Şilbetan dewa Kirdasîyan a. Temamê dewijan Kirdasî qisey kenê. Debara dewijanê dewa Şilbetan bi romitişê tenan û weyekerdişê terş û dewarî reydi beno. Verê dewêda bê awki bî. Corê dew di tenê yew bîrê awk bi. Nika dewijê ena dew zî hêgayandê xwi mîyan di sondaji reydi awki veta. 1993 di yew qismê dewijê ena dewi çekê dewleti girotî. Bî qurîcî. Dewandê dormî di sîxorîya weletparêzan kerdênê. Dewanê dormî ra kam dewijan alîkarîya gerîlayan bikerdênê, yan zî gedê dewijan ê dormî beşdarê gerîlyan bîbî, quricîyanê dewda şilbeta şinî eskirê tirkan heti gerê welatparêzan kerdênê. Qando ki çekanê dijminî pey di bidê û fek qurucîtey ra verdê, yew qiflê gerîlayan 1996 di şono şilbetan qurucîyan reyda qisey bikê. Qiflê gerîlayan hema temam dewi nêreseno, qurucî bi xayîney tifingan gerîlayan ra nanê. Şer nabê qurucîyan û gerîlayn di vejîyeno. Yew gerîla şehît kuweno.  

  Bîrsin: Himbêl ra bi lingan da-fîst deqe dûrîya. Bîrsin dewa kirdasîyana. Temamê dewijan Kirdasî qisey kenê. Dew di mêrdimê wendey zafî. Malîmey ra bigî hetanî doxtorî, dewi mîyan ra vejîya yê. Şehîdê ena dewi zafî. Kaç şehîd varsa îsîmlerî eklenecek........................ 

   

  Bavikê ki dewa Himbêl î dê 

  Bavika Qasoyan 

  Bavika Elocuboyan 

  Bavika Hemman(Silê Hemî) 

  Bavika Evdoyan 

  Bavika Mexsikan 

  Bavika Isikan 

  Bavika Mela Temir î(Şeman) 

  Bavika Ebasan 

  Bavika Qamîşan 

  Bavika Berkatan (heyatan) 

  Bavika Mehmûdan (Aboyan) 

  Bavika Kê Hajan (Kê orîyan, Husay Mamoy) 

  Bavika Kerîm ê Mistê Eloy Seni 

  Bavika Érikan 

  Bavika Hewikan(Ebdoy Iboy), 

  Bavika Mehmûdê Xaniki (Kê Kosan, Mala Ehmed)  

   

  Bavik î gor mehelan beş bîyê. 

  Bavikê ki mehela cêrî dê: Bavika Ebasan, bavika Îsikan, bavika Mala Temirî. 

  Bavikê ki mehela roj hilat dê: Bavika Qasoyan, bavika elocubayan, bavika Silê Hemî(Heman). 

  Bavikê ki mehela wertî dê: Bavika Qamîşan, bavika Êloyan, bavika Kerîmê Mistê Eloy Seni, bavika Mala Ehmedî, bavika Evdoyan, bavika Mela Bekirî û Hesikan, bavika Ebdoy Îboy û bavika Dr. Xelîl. 

  Bavikê ki mehela roj awanî dê: Bavika Berkatan (Heyatan, Leglegan zî ti ra vajiyenê), û bavika Zilvoy Meyrik  

  Bavikê ki mehela Corî dê: Bavika Mexiskan (bektaşan), bavika Mehmûdan (Aboyan), bavika Xal Dawoy û bavika 'Errikan. 

   

  Bavika Hemman. Bavika mi na. Bavika ma ra vanê kê Suleymanê Hemoy, (sey leqimatiki ti ra vanê kê Silê Hemî), 

  Bawkalikê bawkalikê mi, keso ki(ke) ma heme jê ra peyda bîyî, namê jê Hemo yo. Cenîya Hemoy dapîra ma, ki ma heme neslê ja yê, dara rîçika ma ya, ez namê ja nêzana. Bawkalikê ma, bi eslê xo palo dewa Terxenî ra wo. Bawkalikê ma Hemo Palo dewa Terxenî ra hamo Himbêl di bi ca bî yo. Biray jê Xidir zî Palo dewa Terxenî di mendo. Hemo û Xidir biray yewbînanê. Namê may û pêrdê Hemoy û Xidir î çîyo ez nêzana. Mi hewlda ki banderba, feqet mi netîce nêgirot. Ne hetê pêrdê mi, ne hetê dat Xidir î çewerî nêzana. Bawkalikê ma Hemo çi wext Polo dewa Terxenî ra hamo Himbêl di bi ca bî yo ez nêzana. Pî ma Hecî qirnê (jeneraxonê) çeherino. Teqrîbena çarsey serri esto bawkalikê ma Hemo Palo dewa Terxenî ra hamo dewa Himbêl di bi ca bî yo. Nufusê dewleta Tirkiya de peynamê ma (soy isim) Üzel hamo nûştiş.  

   

  Kulfetê bawkalikê ma Hemoy: 

  Suleyman, Mist(Mistaf) û Zilvik, (qando ke kejbî tira vatênê Vilik, vila Heman), peyda bî yê. Laj ê dat Xidir î çew dinyadi nêmendê, tornê, tornê dat Xidir î heya wexto ki mi ena kitabi nûşti Palo dewa Terxenî dê. 

  Lajê bawkalê ma Hemo´y Silêmanî ra Ehmed(bawkalikê mi) û Zilkîf peyda bî yê. Bawkalê pêrdê mi Ehemed, bavika Qasoyan ra waya Qaso Hewik reyda zewjîyawo. Bawkalê ma Ehmet û dapîrika ma Hewik ra Abdulla, Xanik, Hewik û Topo peyda bîyê. 

  Pî yê pêrdê mi, bawkalê mi Abdula dewa Hibêl ra malbata Mistê Mexsoy Sen ra  keyna Alî û Meyrik,  Sejiki reyda zewjîyeno. Bawkalê ma Abdulla û dapîra ma Sejik ra Hecî (pî mi), Meyrik û Xanik peyda bîyê. 

  Pî mi Hecî, Himbêl ra keyna Xelîlê Erikan Fatma reyda zewjîyawo. Hecî û Fatma ra 7 lajî 3 keyney peyda bî yê. Yew keyna jîni zî ki namê ja Xanik bî, qijkey di nêweşî verra mirena. Dim ra maya mi yewna keyna ana dinîya namê ja Xanik pananê. 

  Namê way û birayandê mi gor emmir: Adem,(biray ma yo gird) Zilkîf, Abdullah, Ehmed, Xanik, Mihemed (ez) Xeyriya, Miharrem û Kemal"  

• Memed Heyva Sor